Knjiga: Religion and Politics in Interwar Yugoslavia – Serbian Nationalism and SPC

Ovo je knjiga o SPC i njenom položaju u odnosu na nacionalizam, pojavu ideje jugoslavenstva i, modernu. Najvažniji radovi o SPC i religijskim temama su radovi Radmile Radić, a svakako treba spomenuti i radove Klausa Buchenaua koji se svode na proučavanje teološke misli srpskih pravoslavnih svećenika. Najviše pažnje su privlačili Nikolaj Velimirović i Justin Popović. Velimirović je značajan za pojavu ideja neoortodoksizma i političkog ortodoksizma, ideja unutar kojih se SPC predstavlja žrtvom komunizma i zaštitaricom nacije protiv opakih zapadnjačkih utjecaja. Kada je riječ o ulozi i poziciji religije između dva velika rata na ovim prostorima, manjka studija. Tu se najviše ističu Milorad Ekmečić i Ivo Banac. Njih dvojica su se zanimala religijom iz pozicije njene uloge u hrvatsko-srpskom sukobu. Ekmečić smatra da je ona bila ključna zbog čega nije uspjelo jugoslavenstvo, dok Banac ju smatra efemernom i vidi primarni razlog tog sukoba u različitim političkim kulturama. Ivo Banac je primijetio važnu stvar, da se izgradnja srpskog nacionalizma unutar političkog života predstavljala uvijek kroz dva glavna detalja, a to su srpska srednjovjekovna državnost i uloga SPC u njenom čuvanju. To je čak proklamovala i Liberalna Partija, a jedini izuzetak na sceni su bili socijal-demokrati.

Srbijanizam se pokušao uspostaviti i na temelju lingvistike i kulture jezika ali ta izgradnja nacionalizma ostala je marginalizirana pred neupitnim narativom nacionalne mitologije i uloge SPC kao stožernog faktora u čuvanju nacionalnog identiteta. Srpska kultura imala je već od 1776. dva pravca kretanja s obzirom da se srpski duhovni život preselio iz Peća (Kosovo) u domen habsurgovaca, Novi Sad, Beč, Pečuh, Sremski Karlovci, a to je značilo da se srpsko stanovništvo odvajalo duhom od dominacije SPC. Tu je bio utjecaj habsurgovaca a time i prosvjetiteljstva te antiklerikalizma. Iz tog prosvjetiteljstva izrodio se Dosidej Obradović, međutim, na kraju će ipak prevagnuti dominacija ortodoksno-istočnjačkog približavanja pravoslavnom svijetu. Nakon što je Srbija dobila samostalnost od Osmanlija njen teritorij je bio dominantno homogen, jezički i religijski, tako da nije dolazilo do izražaja koja od ove dvije komponente će odrediti osnovu nacije. Međutim, nakon prvog svjetskog rata i ulaska u državu koja više nije bila homogena, s dvije suprotne religijske institucije, KC i IZ, i to će se promijeniti. Dosta bitnu ulogu u svemu će imati upravo odnosi s Hrvatima i katoličkom crkvom, te muslimanima u Bosni i općenito poziciji Bosne kao zemlje koja nasuprot iskustvu iz Srbije nije bila religijski homogena.

O SPC. Još 1815. jedan od osnivača dvije ključne srpske dinastije, Miloš Obrenović, zatražio je autokefalnost SPC, pa će naredno stoljeće SPC da igra poziciju nacionalne crkve. Autokefalnost se tumačila kao nacionalno-kulturnom autonomijom i sigurnošću od stranog utjecaja i uplitanja u nacionalno važne institucije. SPC je sve do kraja prvog svjetskog rata živjela u teškim uslovima, materijalnim ali i administrativnim. Dijeceze su bile podijeljene, Srbija i Crna Gora, a potom Bosna i južna Mađarska koje su bile pod austrougarskim utjecajem. To će se odraziti i na postojanje jedno vrijeme dva crkvena centra budući da Sremske Karlovce nije kontrolirao beogradski mitropolit.

O tim razlikama lamentirao je Aleksa Ilić, prvobitno o dva religijska centra, Sremski Karlovci i Beograd, te takođe o SPC u Bosni koja početkom 20. stoljeća ima nezavisnu ulogu u odnosu na Beograd. Još od 1830. godine SPC se susreće s različitim problemima te takođe izazovu stvaranja nove mlade srpske države. Država je za SPC bila koliko i važna takođe i jedna konkurencija koja je stvarala nove institucije koje su prijetile autonomiji SPC. To dolazi do izražaja kada je 1881. mitropolit Mihailo poslan u egzil što je zapravo bilo rezultat direktnog sukoba mitropolita s kraljom Milanom. Ti sukobi su bili odličan primjer kako se religijske institucije sukobljavaju s državom te kako ti sukobi uglavnom bivaju političke prirode. Mihailo je bio protivnik politike kralja ka okretanju Srbije Austriji i anti-ruskoj retorici te je na tom planu nastao ozbiljan sukob. Tu su se vidjeli prvi sukobi dvaju različitih kultura u Srbiji, jednoj koja je prijetila SPC okretanjem ka Austriji i evropskom zapadnom prosvjetiteljstvu nauštrb istočne pravoslavne ortodoksne kulture.

To će dovesti do toga da Skupština izglasa novi zakon kojim se direktno izbor mitropolita stavljao pod kontrolu kralja. Vijeće koje je biralo mitropolita sada je bilo sačinjeno i od parlamentaraca tako da su mitropolita birali i sekularno profani službenici. To je za SPC bio direktan napad na njenu autonomiju. Uz sve to, SPC je imala mnoge privilegije, a ustavom iz 1888. i 1903. pravoslavlje je proglašeno državnom religijom. Takođe, ustav iz 1903. nije napravio jasnu granicu razgraničenja između svjetovne i crkvene vlasti, tako da su obje strane u toj zamagljenoj liniji razdvajanja vidjele svoje interese. Veoma značajan događaj u srpskoj nacionalnoj kulturi je ubistvo kralja Aleksandra Obrenovića i dolazak na vlast dinastije Karađorđevića i Petra Karađorđevića. Njegov dolazak na vlast dao je dvama kulturama priliku da se nadaju. Prozapadnjačka elita se nadala zaokretu prema zapadnoj kulturi i jačanju demokracije dok je SPC se nadao suprotno tome. Na kraju je to, kako je i ustav definisao, stvorilo situaciju da je kler bio u političkim partijama, u Skupštini, a to je dalje vodilo ka tome da je kler mogao direktno gurati crkvene interese i zakone u skladu s crkvenim učenjem o čemu je pisao Nikola Božić, svešteno lice koje u glasniku Vesnik Srpske Crkve, zahtijeva od politički aktivnog klera da rade u interesu SPC. Politički, to je vrijeme dominacije srpskih Radikala Nikole Pašića, koji razvija srpsku kulturu u pravcu u kojem je jedan od njenih temelja SPC.  

U kulturi polemike Miloš Anđelković predstavlja glas SPC koja se, kao i mnoge druge zajednice, pesimitičkim narativom, nekada iz oportunizma a nekada iz ubjeđenja, suprotstavlja modernističkim novitetima liberalnog individualizma, ateizmu uz indiferentnosti prema demokraciji. To je vrijeme kada SPC gradi svoj narativ koji se u osnovi zasniva na tome da srpske nacije nema bez SPC. Napuštanjem SPC napušta se srpstvo jer nema srpstva bez SPC. Na drugoj strani je, još uvijek jako dominantno, primat imao jezičko-kulturološki princip definisanja nacije.  Iz tog perioda treba imati na umu Čedomira Marjanovića koji kazuje o turbulentnim promjenama s kojima se SPC mora suočiti. Marjanović je bio nezadovoljan kako se SPC ponašala da je čak ušao u sukob s institucijom, te će 1941. godine uzeti funkciju u vladi Milana Nedića. Ovo je vrijeme kada se uporedo, još tokom 19. stoljeća, javlja ideja o jedinstvu južnih Slavena, koju je pokreno pokret ilirizma. Ideja jugoslavenstva je ponikla na ideji lingvističkog nacionalizma i njeni propagatori su smatrali da ona može uspjeti samo pod uslovom da narodi budu indiferentni prema religiji. To se može vidjeti kod Ljudevita Gaja a i kod Jovana Skerlića. Jovan Đaja,  jedan od lidera Srpske Radikalne Stranke, smatrao je kako religija mora biti potpuno izbačena iz javnog života, jer bilo kakva njena važnost na velikom nivou bila bi udar na samo jugoslavenstvo, te da moderna nacija postoji neovisno o statusu religije. Ovo je naravno praktično a i kulturološki bilo otvaranje sukoba sa SPC što nam govori o tome kako je sama slika odnosa u srpskom društvu i poziciji SPC u njemu bila dosta turbulentna. S druge strane, Štrosmajerov jugoslavizam podrazumijevao je inkluziju religije, te da religija ne smije razdvojiti bratske narode Hrvatske i Srbije. Štrosmajer je imao jednu ekumensku liberalnu viziju, tada još uvijek utopističke Jugoslavije, koja je podrazumijevala ulogu religije u bratimljenu južnoslavenskih naroda. Pokazat će se da ta ideja nije na kraju uspjela, a 90-te godine i raspad Jugoslavije izgleda da je ideju o bratimljenu južnoslavena poslao, za sada, na smetljište historije.

Stvaranje Jugoslavije 1918. godine za SPC zapravo je značilo homogenizaciju SPC. Balkanski ratovi i prvi svjetski rat donijeli su za SPC parolu 'oslobođenje i ujedinjenje' tako da su promjene išle u dva pravca. SPC je postala centralizovanija, ujedinjena van tadašnje teritorije Srbije a s druge strane, sada u novoj državi s drugim religijama ona više nije bila niti dominantna niti je egzistirala u homogenom religijskom habitatu. To dovodi do novih ideja, polemika i same reorganizacije SPC. Unifikacija nije tekla jednostavno i tome su se protivile autonomne pravoslavne crkve u Bosni i Sremskim Karlovima. Interesantno da u Bosni tadašnja SPC ne želi stupiti u projekat unifikacije srpskih pravoslavnih crkava pod okrilje jedne SPC, pod centralnom upravom iz Beograda. Centralizacijom episkopat je dobio primat, a manje lokalne zajednice su izgubile na težištu. Centralizaciji se protivio i crnogorski kler a vidimo sada koliko je u samoj ulozi novostečene nezavisnosti CG postalo važno da njena pravoslavna crkva ima autokefalnost i bude decentralizirana. Od 1920. do 1930. SPC vodi bitke s državom oko priznanja njene potpune autonomije što će se i desiti 1929., Zakonom o SPC, koji je nominalno razdvojio državu i crkvu. 

Period prve Jugoslavije za SPC predstavlja prvobitno oduševljenje ujedinjenjem srpske nacije i crkve ali s druge strane, kako jugoslavizam postaje državna ideologija, to dovodi SPC u poziciju da zauzima različite pozicije, od protivljenja do toga da sebe kao nositeljicu srpske nacije vidi osnovnim elementom jugoslavenstva s istom parolom o ujedinjenju i oslobođenju. Ta parola nije baš prolazila kod drugih nacija i religija što je bio problem naravno kojeg je SPC previđala. U suštini, sama Ljudevitova ideja jugoslavenstva počivala je na bratstvu Hrvata i Srba, katoličke zapadne i pravoslavne istočne crkve. Muslimansko stanovništvo je bilo isključeno čak i u tom jugoslavenstvu, iako će ga se uveliko zagrliti u drugoj Jugoslaviji, između ostalog kao mehanizam zaštite i kontrabalans naspram hrvatskog i srpskog nacionalizma. Kako je postojao sukob između jugoslavenstva i srpstva može se vidjeti i oko spomenika Njegošu. Dok je za SPC Njegoševa nacionalna i crkvena ličnost bila objedinjena kao reprezent srpstva tako je kralj Aleksandar težio više jugoslavizaciji Njegoša i isticanju njegovog kulturnog značaja. 1922. godine donijet će se zakon o obilježavanju Sv. Save u svim školama. Time je SPC pokušala da jugoslavizira Sv. Savu kao svoj doprinos ali je to tumačeno proturanjem srpstva pod plaštom jugoslavenstva i već su te 20-te pokazale zapravo u kojem pravcu će ići ideja unifikacije i jugoslavenstva. To je bio put koji nije imao budućnost.

 

Kraljevska diktatura i integralni jugoslavizam. Oktroisani ustav je bio najviši nivo upotrebe političke sile za proklamovanje jugoslavizma i zapravo integralno jugoslavenstvo je u obje Jugoslavije bilo izraz političke volje odozgo. Ona nije dolazila od naroda kojem su mnogo bliže bile religijske institucije. U tom novom antiklerikalnom i anticrkvenom podvigu kraljevske diktature SPC 1930-tih godina se nalazi u novoj situaciji. Što se tiče SPC na vidjelo su izašli interni sukobi koji su površno bili prekriveni ujedinjenjem crkvi. Crnogorski patrijarh Dožić krenuo je u kritiku kralja i integralnog jugoslovenstva čime je stao protiv beogradskog mitropolita Varnave. Dožić je djelovao iz ugla crnogorskog nacionalizma, te kao protivnik svekolike centralizacije SPC i kraljevskog nasilnog jugoslavenstva. Za Dožića su sve to bili projekti koji su u suštini poništavali samu ideju jugoslavenstva, jer su samo proizvodili pobunu. 1929. godina takođe je donijela promjene i za IVZ i muslimane. Beograd je smatrao da može preko novih nametnutih zakona upravljati direktnije IVZ kao i drugim religijskim zajednicama, te da mogu time djelovati protiv Spahinog JMO. JMO se smatrao dijelom sila koje su djelovale protiv integralnog jugoslavenstva ističući mnogo bosanski regionalni identitet. Već spomenuti Dožić je smatrao kako jugoslavenstvo ne može uspjeti, barem ne trenutno, sve dok Slovenci i Hrvati ne budu vrlo nedvosmisleno propagatori jugoslavenstva a ne samo Srbi.

U tom smislu smatralo se kako najviše Srbi gube svoj srpski nacionalni identitet. Miloš Parenta je još jedan glas koji je bio kritičan prema integralnom jugoslavenstvo, ne jer je bio protiv njega, već je smatrao da naprosto nije vrijeme u kojem ta ideja može preživjeti. Ona bi morala sačekati nove kulturne tokove i kulturološko zbližavanje ovdašnjih plemena kako bi ona iz domena utopije prešla u realnost. Odnosi između sekularnih struja, koje su pokušavale graditi ideju jugoslavenstva i, religijskih zajednica, često su prerastali u sukobe kad god je država smatrala da je prevelik utjecaj religije u društvu. Tako je 1926. godina, nakon što je Dimitrije Kirilović predložio ukidanje vjerske naobrazbe u državnim školama i, da se to zamijeni predmetom historija religija, rezultiralo ujedinjenim djelovanjem sve tri religijske dominantne zajednice: katolika, pravoslavaca i muslimana. Aleksandar Živanović, pravoslavni sveštenik, argumentovao je da se SPC zalaže za nacionalno jugoslavensko jedinstvo sve dok to ne znači poništavanje konstitutivnih razlika, primarno religijskih. Slične odnose imamo danas u BiH, gdje se argumentima konstitutivnosti BiH nacija potvrđuje ili negira, onda kada ta konstitutivnost biva dovedena pod znak pitanja.

Novi izazovi za SPC. SPC je djelovala kao jedna u nizu religijskih zajednica koje su se sukobile s modernim tekovinama racionalizma i individualizma. U tome SPC i istočno pravoslavlje nije bilo usamljeno, štaviše, mnogo paralela primijetim s islamskim pokretima u kritici moderne. SPC je djelovala na filozofsko-ontološkoj kritici moderne, a ona se zasnivala na kritici individualizma i racionalizma kao liberalnih tekovina koje su nagrizale tradicionalne temelje religije. Tu je bio i rast novih pokreta među kojima se izdvaja Bogomoljački pokret koji je izrastao lokalno i koji se vezivao za SPC kako bi izbjegao prozivanje da se radi o sekti. Bogomoljački pokret je nastao kao seljački srpski religijski pokret i postao je najznačajniji narodni pokret unutar SPC kao glas naroda i od naroda. I u različitim islamskim pokretima, grljenje nacionalizma, pa čak i moderno propagiraje islamo-nacionalizma kao u krugovima Osovine Otpora (The Axis of Resistance), biva veoma značajna karika suprotstavljanja zapadnom-zaljevskom svođenju islama samo na religijski narativ. U tim antipodnostima moderni i ustanuću protiv liberalnog poretka se javlja antimodernizam, antisemitizam i, antizapadnjaštvo. Đoko Slijepčević, teolog blizak Velimiroviću, Bogomoljački pokret je smatrao u svojoj suštini antimodernim pokretom koji se najbolje osjeti u pobuni sela protiv grada. O toj geografiji i morfologiji promjene ambijenta nastambine stvaranjem gradova i jačanjem urbanizacije te uzimanjem grada kao simbola zapadnjačkog kolonijalnog slamanja tradcionalnih odnosa čitat ćete i kod Sejida Kutba i Dželala Ahmeda. Bogomoljački pokret će  postati služba Ljotićevom Zboru, a i sam Dimitrije Ljotić je bio član Bogomoljačkog pokreta.

U Sarajevu izlazi časopis Bratstvo kojeg uređuje bosansko pravoslavno društvo Bratstvo sv. Save. Ovaj pokret je bio pod utjecajem SPC ideje o religijsko-nacionalnoj simbiozi pa je za Bratstvo sasvim bilo normalno da pišu kako je za Južne Slavene prirodno stanište istočno ortodoksno pravoslavlje, te da napuštanjem pravoslavlja osoba napušta svoj nacionalni identitet i falsifikuje historiju. SPC je pokušavala da spajanjem religijskog i nacionalnog identiteta učine svoju zajednicu stabilnom i posebno je to bilo bitno u Bosni koju krasi heterogenost. U potrazi za tom stabilnošću kreirao se paralelni identitet koji je muslimane vidio falsifikatorima historije i bratijom, koja  odrođena od pravoslavlja, je ostala bez svog identiteta. Muslimani, kao nacionalni subjekt i pobornici suverene teritorije BiH, će  postati meta etničkog čišćenja, genocida i kulturocida. Za SPC pravoslavlje je centralni stub srpskog nacionalnog identiteta i nikakav jugoslavenski nacionalni projekat jedinstva ne može izbaciti srpstvo iz crkve. Nakon smrti kralja SPC izrasta u autonomnog političkog aktera ne podržavajući ni sekularni projekat države ni neku političku partiju. SPC stavlja fokus na srpsku naciju i samostalno djelovanje. Postkraljevski period nakon smrti Aleksandra Karađorđevića predstavlja novi iskorak SPC koji se ogleda, u marginalizaciji svih varijantnih ideja djelovanja, i dominaciju ideje svetosavlja – fuzija srpskog nacionalizma i pravoslavlja.

Pred drugi svjetski rat SPC se postavlja kao protivnik konkordata s argumentima da time država predaje dio svoje suverenosti, te djeluju protiv sporazuma Cvetković-Maček, što je značilo stvaranje banovina i prekrojavanje historijskih regija. Uporedo se u Beogradu formira Srpski kulturni klub iz kojeg dolaze ideje koje su bila prisutne unutar SPC formiranjem KSHS. To je bila ideja revidiranja jugoslavenstva na razliku između jugoslavenske države i jugoslavizma. Jedinstvo države da, ali s različitim nacionalnim identitetima, a što ćemo gledati u drugoj Jugoslaviji. U BiH imamo takođe sličan nastavak suprotstavljanja ideji bosanstva. Ona se vidi kao nekada integralni jugoslavizam, pa i kada se proklamuje državno jedinstvo ono se prihvata samo pod uslovom garancije opstanka konstitutivnih vrijednosti priznatih i formiranih nacija. Svetosavlje postaje glavna spojnica SPC i srpstva a Nikola Velimirović na tom fonu drži predavanje o nacionalizmu sv. Save. Tim projektovanjem samo se potvrdila fuzija SPC s nacionalnim identitetom budući da se crkva vidjela uvijek kao zajednica vjerujućih, pa je nacija bila neodvojiva od crkve. U tom tonu je dolazio do izražaja i politički ortodoksizam gdje se sekularizam smatrao zapadnom amoralnošću pa je granica razdjeljivanja između crkve i države bila i ostala dosta maglovita glede SPC a ona se sa svetosavljem postavila kontra sekularne podjele u odnosu na sakralno.

Drugi svjetski rat. Padom Jugoslavije i formiranjem NDH, te njemačkom okupacijom SPC je izgubila stabilnost koju je zapravo imala pod jugoslavenskom državom. Sada pod njemačkom okupacijom koja je na SPC gledala vrlo sumnjičavo SPC se našla na svim frontovima.  Ovdašnja dešavanja tokom drugog svjetskog rata su mnogo više šarena nego li je to priča o partizanima i četnicima. To pokazuje i slučaj Bosne i muslimanskog stanovništva koje je od autonomaša i NBO bilo rascjepkano mnogo više datim okolnostima na terenu nego li ideologijom. SPC u Srbiji je bila između rojalističkih četnika i Nedićeve profašističke vlade. 1941. godine Stevan Moljević proklamuje četničku viziju homogene dominacije Srbije, vizije koja je bila dominantno antikatolička, posebno antimuslimanska. Za Moljevića muslimani Bosne nisu trebali imati bilo kakvu političku autonomiju. Ljotićevci su imali podršku Njemačke i oni su koristili svoj pravoslavni zanos da iskažu ideje o srpskom nacionalizmu, musolinijevom korporativizmu i pravoslavnoj duhovnosti. Ljotić je takođe bio inspirisan a potom i propagator svetosavlja u mjeri da je govorio kako je nacionalizam potekao sa svetim Savom a ne francuskom revolucijom.

Velimirović je djelovao i pisao u ovom periodu, a pad Jugoslavije je vidio u bezbočničkoj kulturi. Iako blizak Najdanoviću koji je sarađivao s Ljotićem Velimirović je bio protiv njemačke okupacije. Najdanović je vjerovao da se posredstvom ljotićevaca može ostvariti ideja političkog ortodoksizma te je bio razočaran što to četnici nisu tako vidjeli i tu je nastao njegov razlog da se odredi prema Ljotiću. Velimirović pak, kao i Dožić, su smatrali vrlo čvrsto da ništa ne može dovesti pod znak pitanja lojalnost naciji. U tom smislu oni djeluju i protiv jugoslavenstva ali su i protivnici okupacije. Nakon kraja drugog svjetskog rata i formiranjem druge Jugoslavije, Velimirović svoje ideje nastavlja širiti, samo van Srbije, a posebno utjecajan teolog postaje njegov učenik Justin Popović. On će biti kanoniziran svecem 2010. godine. On je svetosavlje uveo u domen sveopće filozofije kao alternativu izgubljenim putevima Zapada. 1980-te slabljenjem Jugoslavije svetosavlje zauzima svoje mjesto u novom nacionalnom zanosu a visoko profilisani službenici SPC, Atanasije Jevtić, Amfilohije Radović i Irinej Bulović su radili na popularizaciji svetosavlja. Popović je bio strogo antizapadno postavljen. Svetosavlje je dobilo svoju publiku, i sada već izvjesno vrijeme čeka na ozbiljnu alternativu i opoziciju unutar srpskog nacionalizma.