Escaping Poverty & Escape from Rome

 

Escaping poverty – The Origins of Modern Economic Growth

Peer Vries

Escape from Rome – The Failure of Empire and the Road to Prosperity

Walter Scheidel

Postavio sam već nekoliko knjiga na ovom svom blogu koje su vezane za 19. stoljeće. Tako je i s knjigom Escaping Poverty Peera Vriesa. Riječ je o štivu koja je dio serije knjiga napisanih o velikoj historijsko-ekonomskoj tematici, Great Divergence (Velika Razlika). U 19. i 20. stoljeću će nastati velika razlika između zemalja Zapadnog svijeta i Ostalih. Ta razlika se ogledala kako na nivou dohotka tako i na nivou akumulacije bogatstva, upotrebi energije, razvoju tehnologije i telekomunikacija. Taj veliki rascjep će mnoge navesti da pričaju o sopstvenom nazadovanju i propasti. To ipak nije izrazito jednostavan a ni zahvalan zaključak glede ove debate. O tome ću pisati, nadam se, zasebno u Preporodu, kako na primjeru islamske kulture teorija nazadovanja nije adekvatna, a pri tome niti historijski nudi potpuno jasan uvid šta se to zapravo dešavalo tokom 18. stoljeća, a potom i u naredna dva stoljeća što su uslijedila. U pred-industrijsko vrijeme razlike između globalno najbogatijih i najsiromašnijih nisu bile tako izražene, pa je Great Divergence uistinu jedan čarobni, gotovo pa nadnaravni momenat u ljudskoj historiji. Prirodno je bilo do industrijske revolucije da društva muku muče s raznim izazovima, između ostalog i siromaštvom, a kamoli da ostvaruju održivi i stalni ekonomski razvoj. To će prvo poči za rukom Britaniji, a na pitanje što se to baš tamo zbila industrijska revolucija odgovori su bili raznovrsni. Escape from Rome u okviru ove debate nudi jedan mono-kauzalni, opći odgovor i pojašnjenje. Escaping Poverty čini mnogo zahvalniji zahvat, jer Peer Vries navodi nekoliko faktora koji su zajednički doveli do industrijske revolucije iz koje je naučeno kako i na koji način je moguće napraviti jednu modernu ekonomiju zasnovanu na održivom i stalnom razvoju. Glavno pitanje kompletne debate o Great Divergence jeste britanski uzlet (take-off) i šta je to dovelo do njega, pa da se industrijska revolucija i ekonomsko uzlijetanje desi baš u sjevero-zapadnoj Evropi?

Velike razlike nastaju u momentu kada pojedine države uspijevaju da naprave ekonomski uzlet, ali ne samo da ga načine već i održe. Na drugoj strani problem je bio što su ti drugi ostali tu gdje jesu. To što pojedini nisu upjeli dokučiti taj uzlet zapravo je bilo sasvim normalno, ništa do tada neviđeno i neočekivano. Ekonomsko-magični razvoj sjevero-zapadne Evrope je zapravo u cijeloj ovoj jednačini predstavljao jedan potpuno abnormalni momenat u kompletnoj ljudskoj historiji. Ovo je veoma bitan momenat kojeg Vries navodi na početku knjige i to mi se, priznajem, izrazito dopada. Kada se ima na umu šta se zapravo dešavalo u tom 18. i 19. stoljeću, te kakva čudesa su nastala industrijskom revolucijom, pa teorije o nazadovanju drugih je nužno gledati s vrlo izrazitim oprezom i izrazito kontekstualno. Razvoj moderne ekonomije u Britaniji ne da se poistovjetiti samo s razvojem fabrika i mašina. U Britaniji se između 1750-1850 dešava razvoj različitih sektora ekonomije, od manufaktore do uslužnih i transportnih djelatnosti. Upravo taj sveobuhvatni razvoj raznolikih sektora predstavlja pogonsko gorivo britanskog uspona. Britanije je, istina je to, bila svjetska radionica, ali njeni sektori usluga bankarstva, financija, osiguranja i transporta učinit će je u međuvremenu više uslužnim svjetskim centrom nego li svjetskom radionicom.

Postoje različiti načini za kreiranje moderne ekonomije, ali neki začini su neizostavni: velika dostupnost fosilnih goriva u području energije (ugalj, prirodni gas, voda, nuklearna energija, solarna energija itd.), sintetička vlakna i plastika, čelik, beton i željezo, lijekovi, institucionalizacija naučnog istraživanja (vidjeli smo na primjeru korone i proizvodnji vakcina kako je to globalno funkcioniralo) tehnološki razvoj i stalni razvoj ljudskog potencijala, institucionalna fleksibilnost i efikasna državna infrastruktura. Kada je riječ o Great Divergence debati uglavnom se porede Britanija i Kina. U obje ove knjige upravo je to učinjeno. Iako ima poveznica i s drugim dijelovima svijeta, primarno poređenje se odvija na relaciji Britanija-Kina. Usporedba Britanije i Kine pokazuje da Peerova teza pije vodu.

Naime, stvaranje velikih ekonomskih razlika nastaje usljed izrazitog uzleta britanskog GDP a ne zato što su Ostali postali siromašniji. Istina, GDP Kine je tokom 18. i 19. stoljeća mrdao, pa između 1820-te i 1950-te kineski GDP per capita je čak i padao ali ipak nije to ono što je stvorilo ogromnu razliku. Ona je stvorena velikim rastom i usponom Britanije. Zbog toga se Great Divergence debata i svodi na to da se pokušaju detektovati faktori koji su doveli do tog uspona. Problem s teorijama nazadovanja je što se one fokusiraju na nazadovanje, pa se onda stvaraju raznolike teorije i potrebe za reformama koje apsolutno ne moraju nuditi poseban doprinos modernom razvoju. Great Divergence predstavlja taj jedan trenutak u historiji kada su zapravo sva prirodna ograničenja, nesigurnosti, nepredvidivosti i varijacije u jednom dobrom dijelu ostavljene po strani. Jednostavan primjer je plinsko svjetlo. Kada se ono počelo koristiti mrak i noć više nisu predstavljali tako velik izazov za rad. Da ne govorimo kako je tek danas. Svi uslovi za rad noću su tu,  pa se po noći može raditi bez nekih velikih problema, a što ranije nije baš bio slučaj.

Sada ću se prebaciti na Peerove komentare nekoliko ekonomskih teorija o razlozima nastajanja modernog ekonomskog razvoja. Prva teorija kojom se objašnjava ekonomski razvoj je geografija. Ovo je teorija koja mnogo toga postavlja fatalistički, pa kao takva ima dosta propusta i nije adekvatna za objašnjenje velikog ekonomskog uzleta. Istina, a tome preteže i Peer, velika univerzalna objašnjenja  ne postoje. Ono što postoji je niz od nekoliko stvari koje opet mogu dati različite ishode u različitim kontekstima. Geografija će teško objasniti razvoj Holandije, Švicarske pa i Japana do Meiji preporoda. Prirodni resursi mogu postati čak i kontra-produktivni, stvoriti veliku ovisnost o izvoru prirodnih resursa, pa se veliki dio ekonomije koncentrira na prirodne resurse stvarajući time development-trap (razvojni zastoj). Prirodni resursi i dobra geografija ne moraju nužno kreirati ekonomsko blagostanje, štaviše, mogu dovesti do jačanja ekstraktivnih institucija a što dalje usporava demokratski i ekonomski razvoj. Druga teorija je posvećena radnoj snazi. Prvi dio debate o radnoj snazi se odnosi na ponudu radne snage, tj. njen kvantitet. Ester Boserup je smatrala kako povećanje stanovništva a time i ponude radne snage predstavlja osnovni podražaj za razvoj inovacija. Više ljudi i više mozgova kreiraju potrebe koje stvaraju neophodan izazov za stvaranje inovacija, a to dalje omogućava stabilan ekonomski razvoj. Nasuprot boserupanske teze stoji kontra-teza, maltuzijanski zastoj usljedovan velikim brojem populacije što djeluje negativno na ukupni razvoj. U govoru o radnoj snazi javljaju se dvije nove stvari: prva je masovna potrošnja, jer da bismo imali modernu ekonomiju neophodna je dostupnost masovnog tržišta a uz ponudu radne snage veoma važan je njen kvalitativni dio. Tu dolazimo do teorije ljudskog kapitala (human capital), te razvoja ljudskih resursa.

Robert Allen je jedan od onih glasova što smatra kako masovna edukacija predstavlja jedan od četiri temeljna puta modernog razvoja. Bez razvoja ljudskih resursa naprosto je nemoguće zamisliti moderni razvoj i bijeg iz siromaštva. Masovna i formalna edukacija ne mora nužno voditi razvoju. Mnoga formalna zvanja ne donose razvoj sam po sebi, štaviše, ona kao takva tek bivaju moguća usljed održivog ekonomskog razvoja. Mnogo važniji segment predstavljaju inovacije i specijalizirana znanja. The Case Againts Education Bryana Caplana je odlična knjiga koja iz jednog radikalnog ugla sagledava modernu formalnu edukaciju, te polemiše koliko je formalna edukacija stvarni kreator ljudskog kapitala a koliko je zapravo signalni momenat na tržištu kojim se signaliziraju određene kvalitete nosilaca pojednih zvanja. Kako razumijevam Vriesa, ni on baš ne pripada kampu koji nužno u masovnom formalnom obrazovanju vidi preduslov za razvoj moderne ekonomije. Druga dva bitna čimbenika su potrošnja, tj. stvaranje masovnog tržišta i potražnje za proizvodenim te kapital i njegova akumulacija. Veoma važno mjesto uz obrazovanje zauzimaju inovacije. One mogu biti različitog nivoa, ali uprkos tome, i inovacije same po sebi nisu dovoljne. Različita društva su u pojedinim momentima nudila različite oblike inovacija, ali te inovacije nisu bile konstantne i intenzivno prisutne na duge staze. Za takvo nešto su potrebne odgovarajuće institucije i tu se otvara govor o odnosu tržišta, imovinskih prava i ulozi države.

U dijelu o imovinskim pravima te odnosu tržišta i države Vries otvara nekoliko većih tema o kojima je zasebno pisano: od toga da li je tržište spontani mehanizam kojeg treba pustiti da samostalno neometano djeluje, pa da li je upravo takvo slobodno tržište dovelo do britanskog ekonomskog uzleta i, sve do govora o državnom uplitanju i aktivnoj ulozi države u usmjeravanju tržišta, stvaranju  stabilnosti, anti-cikličnom djelovanju te ispravljanju tržišnih falinki. Vries se odmiče od neoklasične ekonomske postavke, jer vrijeme u kojem se zbiva Great Divergence je zapravo epoha merkantilizma,  protekcionizma, te državnog intervencionizma. Vratite li se na knjigu Pax Economica vidjet ćete zapravo kada to u 19. stoljeću počinje val pretezanja prema slobodnijoj trgovini. Bivša britanska kolonija, SAD, tokom 19. stoljeća praktikuje politiku američkog sistema protekcionizma koji globalno zadobija veću podršku nego li britanski ekonomski mančesterovski liberalizam koji i unutar same Britanije maha uzima tokom druge polovine 19. stoljeća. Ono što se teži objasniti je najprije period britanskog razvoja između 1750-1850. Tada dominiraju merkantelističke politike. Vries u tom smislu preteže aktivnoj državnoj ulozi, te u njenom aktivizmu vidi veoma značajan kotač bez kojeg je moderni razvoj nezamisliv. Britanija koja pravi čudesni ekonomski uspon zapravo je u vrijeme svog uspona antipodna državi niskih poreza i intervencionizmu niskog intenziteta. Sljedeća komponenta je kultura.

Koliko je važna kultura za pravilan ekonomski razvoj? Ukoliko uzmemo jednostavnu formulu razumijevanje kulture, onu Geerta Hofstedea, kako je kultura kolektivno programirani um, pa koliko je onda kultura neophodan faktor za postizanje modernog ekonomskog razvoja? Odgovor ponovo nije tako jednostavan. Kultura je veoma važna, obrasci ponašanja koji dominiraju na jednom prostoru unutar jedne grupe mogu u mnogome biti isprepleteni s uspostavljenim institucijama, ali je moguć i obrnut scenarij. Moguće je da institucije budu potpuno drugačije programirane neovisno o samoj kulturi. Primjere imamo u Zapadnoj i Istočnoj Njemačkoj, Sjevernoj i Južnoj Koreji. Različite institucije ceteris paribus vode različitim ishodima. Institucije su mnogo formalnije, a kultura obratno. Institucije su politički konstrukt, organizirane mreže zakona i pravila. U isti mah, kultura i institucije su  izrazito međusobno isprepletene. Vries preteže tome da institucije i kulturu vidi kao dvije strane iste kovanice. Kultura je važna glede ekonomskog razvoja, a šta je ekonomija do li set izbora koji opet u konačnici ovise o dominantnim kolektivno-društvenim uvjerenjima.

U drugom dijelu knjige P. Vries se bavi mogućim objašnjenima šta je to zapravo dovelo do britanskog ekonomskog uzleta. Nanovo, zalazeći u sve prethodno spomenute teorije, on će svaku ponaosob detaljnije prokomentarisati. Zapravo, ova Vriesova knjiga me po stilu pisanja podsjeća na klasična srednjevjekovna djela. Autor navodi različita mišljenja i teorije, te ih usputno komentariše. Kada želite znati okvirno šta je to autorovo mišljenje, pa morate ga tražiti unutar tih komentara. Ni Vries ne izdvaja zasebno poglavlje u kojem nudi svoje mišljenje već se ono povremeno pojavljuje kao vid općih komentara. Glede geografije, izdvojio bih odnos grada i sela.

O odnosu grada i sela Vries kritikuje stav da su visoke plate u urbaniziranim centrima dovele do industrijalizacije. Naime, Holandija i sjeverna Italija su bile urbanizirani centri s visokim platama, ali manufaktura se zapravo odvijala u ruralnim sredinama gdje su plate bivale manje. Trend koji se da zamijetiti je zapravo kretanje manufakture prema manjim mjestima gdje je radna snaga bila jeftinija. To se dešava u Britaniji. Njena industrija se rađa na sjeveru u manjim neurbaniziranim područjima gdje je radna snaga jeftina. S druge strane, gradovi su neizostavni dio razvoja, to su centri razvoja i inovacija, a njihova otvorenost ili zatvorenost igra veoma značajnu ulogu u razvoju jednog mjesta. Gustoća naseljenosti igra bitnu ulogu budući da gusto naseljena područja omogućavaju viši i brži nivo razmjene ideja, te kvalitetniju raspodjelu rada. Nekoliko faktora može odigrati ili je odigralo važnu ulogu. Cijena radne snage u odnosu na druga proizvodna dobra (resursi i kapital) je prema Allenu igrala ključnu ulogu zbog čega su se inovacije i industrijalizacija desili u Britaniji, a ne u Kini. Britanska radna snaga je bila znatno skuplja u odnosu na druga ključna dobra dok je u Kini to bilo obratno. U Britaniji se, prema tome, proizvodnja sve više oslanjala na mašine ali ne i u Kini, jer tamo je radna snaga bila jeftina. Vries ne podržava ovu tezu zbog prethodno navedenih argumenata o razvoju britanske industrije u ruralnim područjima gdje je bila jeftina radna snaga a ugalj skup. Holandija je bila urbanizirana, te u tadašnjim globalnim okvirima zemlja s visokim platama, ali ipak, industrijski uzlet ne počinje tamo. Sjeverni industrijski centri su postali centri s visokim platama i najbogatija područja nakon industrijalizacije, pa je prema Vriesu slijed stvari bio obratan. Industrijalizacija je vodila većim platama a ne obratno. Glede ljudskih resursa, edukacija i opismenjavanje su igrali veoma bitnu ulogu prema mnogim autorima, no Vries je skeptičan prema tome. Iako je Evropa odskakala u pismenosti i edukaciji, a posebno Holandija, upravo se ta Holandija pojavljuje kao anomalija u odnosu na Britaniju. Mnogi industrijski poslovi nisu zahtijevali formalno obrazovanje a elementi koji jesu igrali veoma važnu funkciju su: otvorene i prilagodljive institucije te politika Britanije da otvoreno podržava tehnološki progres. O ovom momentu je pisao David Henley, koliko je zapravo važan izbor razvojnih politika, i to u knjizi Asia-Africa Development Divergence, knjiga koju svakako savjetujem za čitanje. Kao i slučaju pred-industrijske Britanije, zemlje jugo-istočne Azije, za razliku od afričkih, su uveliko u svojim razvojnim politikama bile okrenute razvoju ruralnih sredina gdje je bilo najviše siromaštva. Razvojem tih sredina moguće je postaviti razvojni put za industrijalizaciju i modernu urbanizaciju. Kada je riječ o potrošnji, Vries smatra kako je bitan momenat za stvaranje uslova za industrijalizaciju zapravo britanski merkantilizam. Sistemska politika substitucije izvoza domaćom proizvodnjom, različite regulacije i zabrane, manipulisanje uvoza posredstvom indirektnih poreza, sve su to politike koje je Britanija najuspješnije sprovodila. To su bile politike merkantilizma, a ne politike slobodnog tržišta. Tržište će naknadno postati integrisano, pa će se pojaviti politike koje će promovisati slobodniju trgovinu, ali sam industrijski uzlet Britanije se zbivao pod merkantilističkim politikama upravljanja državom. Vries je unutar Great Divergence debate autor koji apsolutno bježi od mono-kauzalne priče o razlozima koji su doveli do industrijske revolucije. Trgovinska otvorenost može igrati važnu ulogu u razvoju ali ne može biti primarni i jedinstveni faktor za pokretanje ekonomskog uzleta (take-off). Na primjeru Japana, Vries će kazati kako su jeftina radna snaga i nedostatak resursa, kvalitetan razvoj radne snage ili ljudskog kapitala, akumulacija kapitala, otvaranje zemlje međunarodnoj trgovini, institucije (planske razvojne politike i tržišno-orijentisana ekonomija) i određen nivo kulture (protekcionizam i industrijski duh) zajedniči faktori koji su doprinijeli industrijalizaciji Japana, a ne jedan, zasebno i ponaosob nauštrb ostalih. Otvorenost međunarodnoj trgovini ne podrazumijeva nužno otvorenost bez trgovinskih barijera što u početku može voditi ka de-industrijalizaciji. Ta otvorenost se odnosi na ukupni obim trgovine, koji je u slučaju Britanije bio izrazito visok, uz postojanje politike protekcionizma, koja ako se pravilno sprovodi i ne dovijeka i zauvijeka, može donijeti pozitivne rezultate. Svakako, nikada ne treba zanemariti ni svu štetu koja može nastati usljed protekcionističkih mjera.

O tehnologiji i inovacijama. Industrijska revolucija je bila prije svega tehnološka revolucija. Izumi nisu nastali u nekom vakumu ili slučajno. I oni su bili produkt prethodnog razvoja, a glavni izum industrijske revolucije je bila parna mašina. Vries nabraja sve značajne izume od 1700-te do 1840-te koji su u konačnici Zapadnu Evropu odvojili od ostatka svijeta. Kada je riječ o Britaniji, pa njen tehnološki razvoj se odvijao u ključnim sektorima u kojima se produktivnost mogla najviše unaprijediti i, njen primat je bio u mnogo širim poljima. U usporedbi s Kinom, Britanija je kaskala u agrikulturi ali u širem smislu razvoja Britanija je prednjačila. Britanska kultura tehnološke inovativnosti je bila unikatna u tom momentu. Nju je krasila stabilno razvijena mreža povezanosti između univerziteta, naučnika i poduzetnika. James Watt je surađivao s Matthewom Boultonom, poduzetnikom, i sa industrijalistom Johnom Wilkinsonom. Te institucionalne mreže stvorene u svrhu produktivne inovativnosti bile su kulturalna unikatnost Britanije i Zapadne Evrope. To je bila prosvjetiteljska ekonomija zasnovana na pouzdano ispitanom i provjerenom znanju. To je ujedno bila britanska politika, što je veoma važno. Te inovacije nisu bile produkt izolovanog djelovanja već politički i institucionalno podupirane. Britanija je direktno i indirektno podupirala znanost i inovacije, čak i Anglikanska Crkva, što samo govori o kakvom institucionalnom zaokretu se radilo. Neovisno o podupiranju, britanska vlada svakako i sigurno nije bila kočničar. To se za mnoge druge ekonomije i vlade ne može kazati. Vries mnogo pažnje poklanja drugim sektorima, a koje naziva uslužnim. To su sektori bankarstva i osiguranja. Često je pažnja samo usmjerena na industriju. To je jedan vid fetiša orijentisanog samo na vrlo opipljive izume dok zapravo iza toga stoje mnogo složeniji sistemi usluga koji su olakšavali sami tok transakcija i smanjivali njihov trošak. Zbog toga je Great Divergence splet mnogostrukih faktora objedinjenih u jednom momentu. Imovinska prava.

Vries na primjerima Francuske i Britanije važnost imovinskih prava dovodi pod znak pitanja, ne u mjeri da ona nisu važna, već sam odnos prema imovinskim pravima bazira na praksi eksproprijacije. Štaviše, imovinska prava su bila bolje štićena u Francuskoj negoli je to bio slučaj u Britaniji. Za sam razvoj ekonomije Vries ne teži sakralizaciji imovinskih prava, već i njih posmatra u odnosu na situaciju i kontekst. I Kina i druga društva su imala imovinska prava, ali samo postojanje i odbrana imovinskih prava ne podrazumijeva nužno i ekonomski razvoj. Vries spominje i koncept patenta te dileme i debate nekoliko autora o tome koliko patenti doprinose inovacijama; da li uopće doprinose, ili ipak samo u određenoj mjeri a opet u određenoj ne, ovisno o okolnostima, te na koji način su patenti zakonski regulisani. Još nekoliko važnih segmenata u kojima se Britanija razlikovala od Kine, a time i drugih pred-industrijskih ekonomija je: viši procenat radne snage koja je primala plate, viši procenat srednje klase, protekcija kapitalista – što je bio dio politike merkantilizma a što nije bio slučaj u Kini, veća urbanizacija, te diverzifikacija trgovine i proizvodnje. Kapitalistička klasa je bila dio vladajućuje klase. Uživali su izrazit nivo moći a što takođe nije bila karakteristika u drugim pred-industrijskim društvima. Izrazit nivo radne snage koja je primala plate te nije radila unutar porodičnih obrta je stvaralo nove odnose moći u društvu. Kreiran je proletirijat a što će stvoriti i drugačije društvene poluge moći i kasnije zahtjeve za pomicanjem institucija u pravcu ponude većih radnih prava.

Ono što povezuje Escaping Poverty Peera Vriesa i Escape from Rome Waltera Scheidela, je Vriesova pažnja, usmjerena na doprinos pada Rimskog carstva kasnijem razvoju Evrope. Vries citira Davida Landesa, čija je teza kako Evropa za mnogo toga može zapravo da zahvali padu Rimskog carstva. Njen pad je stvorio federalni odnos unutar Evrope, te time povećao kompetitivnost među raznolikim državama. Takvi odnosi su Evropi donijeli razvoj. Od vremena Imperium Romanom Evropa više nije na svom tlu imala tako moćnu imperiju u pravom smislu te riječi. Kontinent je postao politički isparcelisan, ne samo u smislu političke suverenosti već i na nižim nivoima. Više se nije dešavalo da izvori moći budu potpuno monopolizirani i u rukama države. Uvijek su, pa i za vrijeme feudalizma, postojali neki oblici institucionalnog balansa moći. Kompetitivnost nije samo postojala među državama već i unutar samih država. Scheidelova teza je: konkurentska fragmentacija moći.

Fragmentacija moći je bila, kao što prihvata i Vries, ne samo među različitim državama, suverenima moći, već i unutar društva: između države i crkve, vladara i gospodara, gradova i magnata, vitezova i trgovaca i, u kasnije vrijeme, katolika i protestanata. Ova često nasilna istorija sukoba i kompromisa je duga, ali je njen početak jasan: pad Rimljana, carstva koje je vladalo većim dijelom Evrope, kao što su kineske dinastije gospodarile većim dijelom istočne Azije. Ipak, za razliku od Kine, ništa slično Rimskom carstvu se nikada nije vratilo u Evropu. Pad Rimskog carstva napravio je od Evrope jedan ozbiljan izuzetak. Njen antički i post-antički period su bili potpuno različiti, jedan obojen velikom imperijom a drugi fragmentacijom moći i policentričnim međudržavnim odnosima. To je kreiralo različite centre moći što je zahtijevalo različite vidove stalnog i intenzivnog takmičenja, a to je opet stvorilo pred-uslove za industrijalizaciju i ozbiljan, do tada nikada viđen, ekonomsko-tehnološki uspon.

Da sumiram. Kada je riječ o Great Divergence debati ali i teoriji nazadovanja Ostalih (decline theory) neophodno je obratiti pažnju na nekoliko konkurentskih teorija: a) geografiju b) radnu snagu i potrošnju – konzumerizam c) akumulaciju kapitala i bogatstva d) specijalizaciju i diverzifikaciju znanja e) inovacije i tehnologiju f) institucije – tržište, imovinska prava i ulogu države g) kulturu h) pad Rimskog carstva i fragmentaciju moći. Great Divergence debata se ne može shvatiti niti njena historija razumjeri kroz prizmu velikih mono-kauzalnih teorija. Escaping poverty – The Origins of Modern Economic Growth je u tom smislu veoma dobro štivo budući da otvara uvid u različite teorije o ovoj debati. Važan segment je i uloga države, odnos protekcionizma i promocija slobodne trgovine koja je uslijedila pod mančesterovskim liberalizmom. Vries, koliko razumijevam iz njegovih komentara, zauzima stav o vrlo aktivnoj državi koja je sklona različitim oblicima intervencionizma pa i protekcionizma a što je sve uslovljeno situacijom i kontekstom. Njegov pozitivan stav počiva na iskustvu Britanije do 1830-te godine, a ono je prema historijskim podacima merkantilističko, fiskalno-militarilističko i protekcionističko.